چکیده

«سنت‌‌ها» دست‌‌کم از چهار حیثِ موضوع، عاملان، آثار، اهداف «اجتماعی» خوانده می‌‌شوند. مطالعه روشمند سنت‌‌ها هم ما را به طرح یک نظریه دینی در جامعه‌شناسی دلگرم می‌‌کند وهم در کنترل جامعه و رخدادهای اجتماعی مدد می‌‌رساند و هم دسترسی به مدینه فاضله دینی را آسان‌تر می‌‌سازد.

روش مطالعه سنت باید هم با تفسیرهای قرآنی همسو باشدو هم با الگوهای روشی متعارف در علوم اجتماعی. کیفی بودن مفاهیم و متغیرهای سنت‌‌، نیازمند بهره‌گیری از روش‌های مطالعه کیفی و نیز غیبی، ماورایی و متکی بودن بر متون دینی، اقتضای روش «تحلیل‌محتوی»، به‌خصوص «تحلیل‌ساختاری» است. در تحلیل‌ساختاری ارائه یک چارچوب انتزاعی ضروری است. از این‌رو برای مطالعه سنت چارچوبی مناسب است که اولاً، حضور خداوند در سلسله علل را توجیه کند و ثانیاً، فعال بودن اراده انسان را نیز مورد توجه قرار دهد، ثالثاً، به رابطة علّی میان دو پدیده توجه کند و رابعاً، میکانیسم‌‌های تحقق سنت را جستجو نماید. همچنین انتزاعی بودن مفاهیم سنت، مفهوم‌‌سازی آنها را ضرورت می‌‌بخشد؛ مفهوم‌‌سازی به معنای تجزیه مفاهیم از سطح انتزاعی به سطح عینی و مشاهده پذیر است. مفهوم‌سازی قرآنی بهترین روش برای مفهوم‌سازی مفاهیم سنت‌ها است.

کلید واژه‌ها: سنت، سنت‌های اجتماعی، سنت‌های الهی، تحلیل محتوی، تحلیل ساختاری، سازوکار علّی

مقدمه

قرآن کریم کتاب هدایت است. همه تر و خشک عالم در آن بیان شده است. قرآن در آیات بسیاری سخن از سنت‌‌های پایدار، ثابت و تحویل ناپذیر به میان آورده و مخاطبان خود را به تفکر در سنن الهی دعوت می‌کند تا با این کار، به سمت صلاح و رستگاری هدایت شوند. بحث سنت‌ها در قرآن، پژوهشگران علوم اجتماعی، به‌خصوص محققان جامعه شناسی را به خود دلگرم ساخته است. از این‌‌رو، بسیاری در صدد برآمده‌‌اند تا در حاشیه مباحث قرآنی، سنت‌‌های اجتماعی را بحث نمایند و راه را برای مطالعه دینی هموار سازند. نوشته‌‌ها و تحقیقات فراوانی در این زمینه صورت گرفته است، اما آنچه که در اغلب نوشته‌‌ها جای آن خالی است؛ توجه به مطالعه روشمند سنت‌‌ها است؛ زیرا اغلب آنها صرفاً با روش تفسیری نگاشته شده و به محورهای اجتماعی توجه نکرده است آن دسته از نوشته‌‌ها، که به محورهای اجتماعی سنت توجه کرده اند، از ارائه و طرح روشی که هم با تفسیر قرآن سازگار ‌‌باشد و هم با روش‌های مطرح در علوم اجتماعی قطع رابطه نکند، دریغ و یا غفلت ورزیده‌‌اند. بدین منظور، این مقاله در صدد است که در حد وسع، به خلاء روشی در سنت‌های اجتماعی در قرآن توجه کرده و چارچوبی را برای مطالعه سنت‌‌های اجتماعی در قرآن طرح و جزییات و عناصر آن را بیان نماید.

تعریف سنت و سنت اجتماعی

«سنت» در لغت به معنای طریق، سیره و شریعت آمده است.۱ این اصطلاح در علوم گوناگون به معانی مختلفی به کار رفته است. سنت در علم اصول فقه به معنای فعل قول و تقریر یکی از معصومان(ع)،۲‌ و در فقه و برخی احادیث فقهی، سنت یکی از احکام خمسه مرادف استحباب به کار می‌رود.۳ مفسران، سنت را به معنای عادتواره‌‌ (الگوی رفتار پایدار)۴ به کار برده‌اند. سنت در علوم اجتماعی به معنای رفتاری است که همواره وجود داشته و بر اثر ممارست‌های طولانی در افراد ریشه دوانیده باشد.۵‌‌ مفهوم «سنت» در کاربرد دینی و قرآنی‌، ‌به معنای ضوابط موجود در رفتار الهی و روش‌های تدبیر امور عالم از سوی خداوند،۶ و مرادف «دین» و «شریعت» و یا ارادة تشریعی خداوند۷ آمده است. این واژه، در تحقیق پیش‌رو به معنای «قوانین ثابت و لایتغیر حاکم بر پدیده‌ها (طبیعی، اجتماعی و فردی) درعرصه‌های گوناگون تکوین و تشریع» می‌باشد.